Ηφαίστειο: τo γήινο βασίλειο της λάβας

Ηφαί­στειο: Φωτο­γρα­φία από Julius Silver από το Pixabay

Πώς δημιουρ­γεί­ται ένα ηφαί­στειο; Ποια είναι τα συστα­τι­κά μέρη του; Σε ποια μέρη της γης βρί­σκο­νται; Σε αυτήν την ενό­τη­τα θα βρεις βασι­κά στοι­χεία για το βασί­λειο της λάβας.

Ο κόσμος μας είναι γεμά­τος από αρχαία και σύγ­χρο­να ηφαί­στεια αλλά και πετρώ­μα­τα που προ­έρ­χο­νται από αυτά. Μπο­ρού­με να τα δού­με ως συγκλο­νι­στι­κές επι­δεί­ξεις της θερ­μι­κής ενέρ­γειας που υπάρ­χει απο­θη­κευ­μέ­νη στο εσω­τε­ρι­κό του πλα­νή­τη μας. Ενερ­γά ηφαί­στεια συνα­ντά­με στην ξηρά αλλά κυρί­ως στα βάθη της θάλασ­σας και, όπως θα δού­με παρα­κά­τω, οι κατα­νο­μή τους δεν είναι καθό­λου τυχαία, καθώς τα περισ­σό­τε­ρα βρί­σκο­νται στα όρια των λιθο­σφαι­ρι­κών πλα­κών.

Τα ηφαί­στεια είναι «ανοίγ­μα­τα» στο φλοιό της Γης από όπου ανα­βλύ­ζουν καυ­τά, λιω­μέ­να πετρώ­μα­τα από τα έγκα­τα του πλα­νή­τη. Καθώς αυτά «κρυώ­νουν», στε­ρε­ο­ποιού­νται και δημιουρ­γούν λόφους και βου­νά.

Όπως έχου­με ήδη πει, ένα ηφαί­στειο μπο­ρεί να δημιουρ­γη­θεί με τρεις τρό­πους:

1. Όταν δύο λιθο­σφαι­ρι­κές πλά­κες συγκλί­νουν, δηλα­δή πλη­σιά­ζουν η μία την άλλη. Σε αυτήν την περί­πτω­ση η υπο­βυ­θι­ζό­με­νη πλά­κα «λιώ­νει» και μετα­τρέ­πε­ται σε μάγ­μα. Το λιω­μέ­νο αυτό υλι­κό, που είναι ελα­φρύ­τε­ρο απ’ τα περι­βάλ­λο­ντα πετρώ­μα­τα, ανε­βαί­νει προς την επι­φά­νεια δημιουρ­γώ­ντας ηφαί­στεια.
   
2. Όταν δύο λιθο­σφαι­ρι­κές πλά­κες απο­κλί­νουν, δηλα­δή απο­μα­κρύ­νο­νται η μία από την άλλη. Σε αυτές τις περι­πτώ­σεις δημιουρ­γεί­ται ανά­με­σά τους ένα «άνοιγ­μα» μέσα από το οποίο ανα­βλύ­ζει το μάγ­μα, δημιουρ­γώ­ντας μεγά­λες σει­ρές υπο­θα­λάσ­σιων ηφαι­στεί­ων στις μεσο­ω­κε­ά­νιες ράχες.
   
3. Ένα μικρό ποσο­στό ηφαι­στεια­κών εκρή­ξε­ων συμ­βαί­νει σε περιο­χές απο­μα­κρυ­σμέ­νες από τα όρια των λιθο­σφαι­ρι­κών πλα­κών, σε περιο­χές της Γης που ονο­μά­ζο­νται θερ­μές κηλί­δες ή θερ­μά σημεία. 

Στο ψηφια­κό σχο­λι­κό βιβλίο της Α Γυμνα­σί­ου, περιέ­χε­ται μία ενδια­φέ­ρου­σα προ­σο­μοί­ω­ση του τρό­που με τον οποί­ον δημιουρ­γεί­ται ένα ηφαί­στειο και απο­τε­λεί από­σπα­σμα από το Ντο­κι­μα­ντέρ του BBC με τίτλο «Earth The Power Of The Planet».

Tα πιο εντυ­πω­σια­κά αλλά και πιο επι­κίν­δυ­να ηφαί­στεια, είναι τα στρω­μα­τοη­φαί­στεια ή αλλιώς σύν­θε­τα ηφαί­στεια. Αυτά απο­τε­λού­νται από παχύρ­ρευ­στη λάβα, η οποία καθώς στε­ρε­ο­ποιεί­ται, δημιουρ­γεί ψηλά στρώ­μα­τα. Το σχή­μα τους είναι κωνι­κό, με τις χαμη­λό­τε­ρες πλευ­ρές να είναι ομα­λές και να γίνο­νται από­το­μες προς την κορυ­φή, όπου συνή­θως βρί­σκε­ται ένας μικρός κρα­τή­ρας. Κλα­σι­κά παρα­δείγ­μα­τα στρω­μα­τοη­φαι­στεί­ων είναι τα πολύ γνω­στά ηφαί­στεια Fuji (Ιαπω­νία), Mayon (Φιλιπ­πί­νες), Agua (Γουα­τε­μά­λα) κ.ά. Ένα άλλο είδος ηφαι­στεί­ων είναι τα πεπλα­τυ­σμέ­να­α­σπι­δι­κάηφαί­στεια, τα οποία δημιουρ­γού­νται από λεπτόρ­ρευ­στη λάβα που στε­ρε­ο­ποιεί­ται σε σχή­μα ασπί­δας.

Τα μέρη του ηφαι­στεί­ου 

Στην ακό­λου­θη εικό­να φαί­νο­νται τα μέρη ενός ηφαι­στεί­ου που εκρή­γνυ­ται.

Κάτω από κάθε ηφαί­στειο υπάρ­χει ένας θάλα­μος που περιέ­χει διά­πυ­ρα, ρευ­στά πετρώ­μα­τα (μάγ­μα). Αυτός είναι ο μαγ­μα­τι­κός θάλα­μος. Καθώς μέσα στον μαγ­μα­τι­κό θάλα­μο αυξά­νε­ται η πίε­ση, το μάγ­μα ανέρ­χε­ται προς την επι­φά­νεια μέσα από έναν μακρύ «σωλή­να», τον κεντρι­κό πόρο ή αγω­γό και τινά­ζε­ται από την κορυ­φή του ηφαι­στεί­ου μαζί με αέρια και στά­χτη. Το μάγ­μα που κυλά­ει στην επι­φά­νεια της Γης, ονο­μά­ζε­ται λάβα.Μια βίαιη έκρη­ξη μπο­ρεί να εκτι­νά­ξει την κορυ­φή ενός ηφαι­στεί­ου, δημιουρ­γώ­ντας έναν κρα­τή­ρα.

Καλ­ντέ­ρα

Κάποιες φορές καθώς ο μαγ­μα­τι­κός θάλα­μος αδειά­ζει από το μάγ­μα, τα στη­ρίγ­μα­τα των υπερ­κεί­με­νων πετρω­μά­των μετα­το­πί­ζο­νται, με απο­τέ­λε­σμα να καταρ­ρεύ­σει η κορυ­φή του ηφαι­στεί­ου και να δημιουρ­γη­θεί μία πλα­τιά, κυκλι­κή κοι­λό­τη­τα (λεκά­νη), που ονο­μά­ζε­ται καλ­ντέ­ρα. Η καλ­ντέ­ρα είναι δυνα­τόν να γεμί­σει με νερό.

Στην παρα­πά­νω εικό­να φαί­νε­ται η δια­το­μή της καλ­ντέ­ρας της Θήρας (Σαντο­ρί­νης). Σε περιο­χές που εμφα­νί­ζουν ηφαι­στεια­κή δρα­στη­ριό­τη­τα, υπάρ­χουν συχνά θερ­μο­πί­δα­κες, δηλα­δή σιτρι­βά­νια καυ­τού νερού που θερ­μαί­νο­νται υπό­γεια από το καυ­τό μάγ­μα. 

«Πύρι­νος Κύκλος» ή «Δαχτυ­λί­δι της Φωτιάς».

Όπως προ­α­να­φέρ­θη­κε, τα ηφαί­στεια δεν βρί­σκο­νται σε τυχαί­ες θέσεις. Το μεγα­λύ­τε­ρο ποσο­στό τους εμφα­νί­ζε­ται σε περιο­χές που συμπί­πτουν με τα όρια των λιθο­σφαι­ρι­κών πλα­κών, σε περιο­χές δηλα­δή που είτε δύο λιθο­σφαι­ρι­κές πλά­κες συγκλί­νουν είτε απο­κλί­νουν. Εξαί­ρε­ση σε αυτόν τον κανό­ντα απο­τε­λεί ένα μικρό ποσο­στό ηφαι­στεί­ων τα οποία οφεί­λο­νται στις θερ­μές κηλί­δες. Ένα παρά­δειγ­μα ηφαι­στεί­ων που δημιουρ­γού­νται από θερ­μές κηλί­δες, είναι τα ηφαι­στειο­γε­νή νησιά στη Χαβάη.Γύρω από τον Ειρη­νι­κό τόσο στην Ασία όσο και στην Αμε­ρι­κή υπάρ­χει ο λεγό­με­νος «πύρι­νος κύκλος» ή αλλιώς «δαχτυ­λί­δι της φωτιάς» που απο­τε­λεί­ται από μία αλυ­σί­δα ενερ­γών ηφαι­στεί­ων.

Γέν­νη­ση μεγά­λων νησιω­τι­κών αλυ­σί­δων

Όπως είπα­με και πριν, όταν δύο λιθο­σφαι­ρι­κές πλά­κες συγκλί­νουν, η μία βυθί­ζε­ται κάτω από την άλλη και το μάγ­μα ανέρ­χε­ται μέσω του φλοιού στην επι­φά­νεια της Γης. Στις περιο­χές που συμ­βαί­νει αυτό και συγκε­κρι­μέ­να στα βάθη των ωκε­α­νών, δημιουρ­γού­νται υπο­θα­λάσ­σια αλλά και ηπει­ρω­τι­κά ηφαί­στεια.  Νησιω­τι­κά τόξα συνή­θως δημιουρ­γού­νται στην περιο­χή σύγκλι­σης μιας ωκε­ά­νιας με μιαν ηπει­ρω­τι­κή πλά­κα, καθώς η βαρύ­τε­ρη ωκε­ά­νια πλά­κα βυθί­ζε­ται κάτω απ’ την ελα­φρύ­τε­ρη ηπει­ρω­τι­κή. Βέβαια, δεν απο­κλεί­ε­ται να εμφα­νι­στεί νησιω­τι­κό τόξο στην περιο­χή σύγκλι­σης δύο ωκε­ά­νιων πλα­κών.

Με τον τρό­πο αυτό δημιουρ­γού­νται συμπλέγ­μα­τα νησιω­τι­κών ηφαι­στεί­ων σε σχή­μα τόξου,  τα ηφαι­στεια­κά νησιω­τι­κά τόξα. Με τον τρό­πο αυτό δημιουρ­γή­θη­κε το χαρα­κτη­ρι­στι­κό τόξο των Ιαπω­νι­κών νησιών αλλά και αυτό του Νότιου Αιγαί­ου, που απο­τε­λεί­ται από τα νησιά Κώς, Νίσυ­ρος, Σαντο­ρί­νη, Μήλoς, Μέθα­να, Σου­σά­κι).

 Σχε­τι­κό υλι­κό από το σχο­λι­κό βιβλίο εδώ.

Εκτυ­πώ­σι­μο αρχείο